Pođete li Dobračinom ulicom od Vasine ka Dušanovoj,  na par koraka od raskrsnice sa Gospodar Jevremovom, nalazi se spomenik posvećen događaju koji je početkom juna 1862. godine uzdrmao Beograd i stavio tačku na višedecenijsku tursku upravu gradu.

U pitanju je Čukur česma, rad Simeona Roksandića koji predstavlja u bronzi zauvek zarobljenog nesrećnog šegrta čijim je stradanjem sve i počelo.

Ono što možda ne znate je da, koliko su bile turbulentne poslednje godine turske vladavine u Beogradu, toliko je burna i istorija ove naizgled obične česme i spomenika. Ali, krenimo redom…

Česma ispod zemlje

Čukur česma spominje se još u zapisima Evlije Čelebije polovinom XVII veka i bila je dobro poznata tadašnjim stanovnicima grada. Ime je najverovatnije dobila zbog toga što se nalazila u rupi ispod nivoa kaldrme i do nje se dolazilo silaskom stepenicama. Po ovoj teoriji Čukur česma u prevodu sa turskog značila bi "česma u rupi", ali postoje tumačenja da je pravo značenje "suva česma" ili "sumporna česma". Poznato je i da se česma nije nalazila na izvoru već je do nje stizala voda iz turskog ili nekog starije vodovoda, možda čak i sa nekog od skadarlijskih izvora.  

Ono što se dugo nije znalo je tačna lokacija Čukur česme. Pretpostavka je bila da se nalazi u Dobračinoj ulici, ali je sa razvojem Beograda i promenom trasa ulica tačno mesto zatrpano prilikom radova. Jedno vreme se govorilo da se nalazila na uglu Dobračine i Simine ulice, na mestu gde je zgrada Crvenog krsta, dok su drugi tvrdili da se nalazila nešto niže, na uglu sa Gospodar Jevremovom. Ispostaviće se da je druga pretpostavka bila tačna.

 Grafika: Univerzitetska biblioteka "Svetozar Marković", screenshot / "Beogradske opštinske novine", 1931. 

Zalog otačestvu Vanđela Tome

Ideja o obeležavanju mesta stradanja nesrećnog šegrta Save Petkovića potekla je od uglednog beogradskog trgovca Vanđela Tome. Deo velikog bogatstva stečenog trgovinom duvanom, koje je obuhvatalo i hotel "Bulevar", ostavio je testamentom Srpskom trgovačkom udruženju sa namerom da se od prihoda hotela potpomažu đaci iz Makedonije na školovanju u Beogradu. Vanđelova želja je bila da se pored hotela, koji se nalazi negde na potezu između Braće Jugovića i Makedonske, podigne spomenik kojim bi se sačuvalo sećanje na oslobodioce Beograda i događaj iz 1862. godine.

Na ispunjenje zaveštanja Zadužbina Vanđela Tome čekaće više od tri decenije. Prvi pokušaj postavljanja spomenika datira u sam osvit Balkanskih ratova, 1912. godine ali je do konačne realizacije došlo čak 15 godina kasnije. Tada je ugledni vajar Simeon Roksandić punudio Sudu opštine grada Beograda svoju skulpturu "Dečak sa razbijenim krčagom".

U pitanju je skulptura dečaka Save u ležečem položaju, izrađena u bronzi na kamenom postamentu visine 120 centimetara. Kao model za figuru dečaka poslužio je Savin prezimenjak, Vlastimir Petković, sin poslužitelja u Drugoj muškoj gimnaziji u kojoj je Roksandić imao atelje. Zapazivši vižljastog momčića, Roksandić ga je pozvao da pozira i stvorio delo koje su tadašnje novine opisivale kao "anatomski besprekorno i suptilno modelirano".

Potraga za Čukur česmom

Posle prihvatanja i otkupa rada, Beogradska opština se našla pred mukom gde postaviti spomenik. Odbačena je ideja o tome da se do kraja ispoštuje Vanđelova želja, iako su sredstva prihvaćena, te je odlučeno da se skulptura postavi na uglu Pozorišne (Francuske) i Cara Dušana u dvorištu crkve Aleksandra Nevskog.

Ova odluka izazvala je veliku buru u beogradskoj javnosti. U narednim mesecima, novinama su se javljali građani koji su iznosili svoje teorije i priče o pravom mestu na kome se nalazi česma. Svi putevi su opet vodili ka Dobračinoj ulici, te opština pomirljivo odlučuje da se spomenik postavi na uglu Dobračine i Simine, na imanju Crvenog krsta Srbije.

Ipak, ova ideja nije realizovana jer se isprečilo se 1931. otkriće prilikom gradnje kuće inženjera Vlade Savčića. Naime, arhitekta Vlada Vladisavljević, zadužen za izgradnju Savčićeve zgrade, dao je novinarima "Vremena" opis svog otkrića prilikom kopanja temelja na placu na uglu Jevremove i Dobračine ulice:

"Pod svodovima nove zgrade, zaista, nalazio se jedan šaht, udaljen od ugla Dobračine i Jevremove ulice pet metara, rađen u materijalu kakvim se radilo pre uvođenja beogradske kanalizacije. Tu su našene uzidane i cevi u kamenu, cevi Čukur-česme, široke 15 sa 15 centimetara, još uve dobro očuvane. Nesumnjivo, Čukur-česma je bila samo nekoliko metara dalje od tih cevi."

 Grafika: Univerzitetska biblioteka "Svetozar Marković", screenshot / "Beogradske opštinske novine", 1931. 

Ovo mesto krilo je i jednu strašnu tajnu. Na istom placu pronađene su i lobanje trideset ljudi za koje se pretpostavljalo da su Srbi koji su stradali od turske ruke. Daljim istraživanjem otkriveni su i šančevi i kolje, te je vladalo mišljenje da se ovde nekada nalazio odbrambeni šanac, a da su nesrećnici svoj život završili na palisadima kao znak upozorenja buntovnim Srbima.

Otkriće u Dobračinoj 28 stavilo je tačku na raspravu o mestu za spomenik. Odlučeno je i da se čitav deo između Jevremove i Jovanove dodatno uredi alejom drveća i lejama cveća. Konačno, 1931. godine postavljen je spomenik na čijem je postamentu uklesano:

"U SPOMEN DOGAĐAJA OD 26. MAJA 1862. GODINE
NA ČUKUR ČESMI
PODIŽE OVAJ SPOMENIK ZADUŽBINA VANĐELA TOME
1931. GODINE"

Iz polomljenog krčaga pored dečaka u bazen u podnožju postamenta simbolično se slivala voda,  ovaj put iz modernog gradskog vodovoda.

Dečak razbijen u 22 komada

U narednim decenijama Beograd je nastavio sa svojim životom, spomenik Čukur česma je postao značajna tačka na turističko-istorijskoj mapi grada, a priče o burnoj 1862. i nesrećnom šegrtu iznova su budile interesovanje novih generacija.

Jedan događaja maja 2010. godine prekinuo je večni san bronzanog mladića. Naime, prema izveštaju policije, grupa vandala ukrala je tokom noći skulpturu sa spomenika. Zatim su je razlupali čekićima i prodali vlasniku divljeg otpada u Krnjači. Srećom, zločin je otkriven, skulptura je vraćena ali je  pred restauratore je stavljen veliki izazov – bila je izlomljena u 22 komada.

Sreća u nesreći je bila ta što je neposredno pre krađe firma "3D svet" izvršila skeniranje skulpture i pravljenje 3D prikaza što je olakšalo da se restauracija završi za samo tri meseca, posle čega je vraćena na staro mesto.